Prijavite se na naš newsletter i ostanite u toku sa najavama budućih dešavanja
Bioskop Balkan nalazi se u srcu Beograda, u ulici Braće Jugovića 16.
Razgovor sa umetnicom Matildom Romagnoli povodom otvaranje 09.09.2023 izložbe “Sun beneath” u 20 časova.
Bioskop Balkan, spomenik kulture sačinjen od tri celine između današnjih ulica Makedonske,
Braće Jugovića i Despota Stefana,1 svoju istoriju započinje između 1867. i 1870. godine.2 I mada
tačna godina nastanka nije poznata, Đurić Zamolo napominje da u spisku kafana iz 1860. godine
nema ove zgrade, ali je već 1875. godine Srpske novine navode kao repernu gradsku tačku.3
Podignut na temeljima starijeg zdanja, moguće turskog hana,4 današnji bioskop Balkan prvobitno
je postojao kao gostionica pod nazivom Bulevar, da bi postupnom promenom namene (iz
gostionice prelazi u hotel visoke klase5 koji ugošćava brojne izvođačke ansamble, između ostalog
i Beogradsku operu Žarka Savića po kojoj 1909. godine dobija novo ime, da bi na kraju imao
isključivo funkciju bioskopa) i naziva (od Bulevara, preko Opere do Balkana) 1928. godine bio
preimenovan u Balkan.
Arhitekta ovog reprezentativnog akademskog zdanja ostao je nepoznat.6 Gostionicu Bulevar
počinje da zida Đorđe Pašona, proizvođač alkoholnih pića koji se u nedostatku novca zadužuje
kod Vanđela Tome, uspešnog duvandžije, da bi mu, usled nemogućnosti da dug vrati, na kraju
prodao celokupno imanje.7 Imanje će Vanđel Toma potom zaveštati Srpskom trgovačkom društvu,
za školovanje trgovačke omladine iz Južne Srbije, o čemu dnevna štampa ima podvojeno mišljenje.
Dok jedni izveštavaju o njegovoj plemenitosti8, drugi kraj objekta pogrešno vide u smrti njegovog
vlasnika i navode: Dakle Bulevar je umro. Još nekoliko stranih pesama, još nekoliko kek-voka,
kao parastos starome šantanu, pa će onda da umuknu terevenke i šilt Bulevar nestaće jednoga
dana i pojaviće se novi šilt: dom trgovačke omladine.9 Uprkos toj pretpostavci, objekat nastavlja
da živi i radi tokom čitavog XX veka, da bi, nakon kraćih prekida u XXI veku, od 2017. godine bio podvrgnut projektu rekonstrukcije, uz proširenje inicijalne prikazivačke funkcije na
organizaciju i održavanje muzičkih koncerata, festivala, izložbi, modnih revija, predstava,
konferencija, okruglih stolova…
Ipak, istorija prikazivačke delatnosti bioskopa Balkan datira mnogo pre njegovog preimenovanja.
Samo četiri godine nakon prve filmske projekcije u svetu, februara 1899. u gostionici Bulevar biva
prikazan prvi film.10 Naime, tokom meseca februara u Bulevaru je gostovao jedan Sinematograf,
dok je tokom jula i avgusta predstave davao Amerikanski bioskop F. Benickog iz Nirnberga,11 da
bi već naredne godine ovde bio prikazan film o venčanju kraljevskog para, Aleksandra Obrenovića
i Drage Mašin (tri godine pre nego što će iz istog objekta zaverenici krenuti u atentat na kraljevski
par).12Počeci prikazivačke delatnosti na tlu Srbije uopšte obeleženi su aktivnostima putujućih
bioskopa kojima su hoteli i gostionice iznajmljivali svoje prostorije na korišćenje, te smena
putujućih bioskopa u Bulevaru ne predstavlja neuobičajenu pojavu.
Veliko interesovanje za novi izum, sve brojnija publika i sve veća isplativost posla, potakli su
prikazivače da aktivnije reklamiraju svoj rad, ali i doveli do prvih sukoba interesa među
prestoničkim bioskopima, pa se otuda, preko novina, bioskopi neretko međusobno optužuju za
preotimanje prikazivačkih prostora (primera radi, Pavle Tica, sopstvenik bioskopa koji je do tog
vremena bio instaliran u Bulevaru, biva optužen od strane konkurenata, da je aparaturu samo
preneo u novi prostor, odnosno kafanu Hajduk Veljko)13. Konkurentnost današnjeg Balkana u polju
prikazivačke delatnosti ilustruje i reklama Biograf pozorišta Ben Akiba iz 1908. godine u listu
Pravda, gde se ono navodi kao do danas najbolje kinematografsko pozorište koje je steklo velike
simpatije beogradske publike.14
Nakon nekoliko decenija rada pod imenom Bulevar, objekat 1909. godine biva preimenovan u
Operu. Reditelj Žarko Savić zakupljuje Bulevar na pet godina, kako bi u njegovim prostorijama otvorio Beogradsku Operu (koja će tu raditi između 1909. i 1911. godine) i preuredio prostor,15
dodajući mu lože, galerije i stalna sedišta16, a na osnovu sačuvanih plakata zna se da su izvođene
predstave Prodana nevesta, Šumareva Krista, Proletnji vazduh.17 U tom periodu, tačnije 1910.
godine, u sali gostionice projektuje se zvučni film Hronomegafon Gomon. Beogradska štampa
entuzijastično izveštava o tom novitetu, uz preporuku čitaocima da svrate do Opere i na licu mesta
se uvere u čudo tehnike: hronomegafon je kinematograf čije slike pevaju, govore, sviraju.
Predstave su vrlo interesantne. Slike su iz čuvenog zavoda za kinematograf Gomon i vrlo se lepo
prikazuju.18 Zanimljivo je da su u Operi u tom periodu, kao i u mnogim drugim bioskopima širom
zemlje, nastupale damen kapele, čije su muzičke tačke redovno najavljivane uz predviđeni filmski
repertoar.
Posle više godina tokom kojih su u Bulevaru, potom Operi, filmove prikazivali putujući bioskopi, 15. decembra 1912. konačno se otvara stalni bioskop pod nazivom Grand bioskop porodice
Gomon u hotelu Opera. U Beogradu su se u predratno doba za prevlast na tržištu sukobljavale dve
najjače francuske filmske kuće Pate i Gomon,19 te se da zaključiti da ni hotel Opera, kao jedna od
važnijih i reprezentativnijih tačaka bioskopskog života grada, nije bio izuzet iz te konkurentske
trke. Ipak, nakon mesec dana prikazivačku delatnost preuzimaju braća Cvetković, vlasnici kafane
Kolarac, pa se iz naziva bioskopa bioskopa izbacuje Gomon – ime dotadašnjih prikazivača.20
Pred Prvi svetski rat, bogatiji bioskopski vlasnici organizuju proizvodnju prvih domaćih filmova i
beleže snimke sa frontova balkanskih ratova. Bioskop u hotelu Opera aktivno učestvuje u tome,
sve do zahuktavanja rata, odnosno austrougarske okupacije (1915 – 1918), kada je zabranjen rad
gotovo svih prestoničkih bioskopa. U takvom stanju, većina bioskopa širom zemlje zatvara se, a
kino oprema masovno se prodaje preko oglasa.21
Ipak, od 1918. i postepenog rekonstituisanja prikazivačke delatnosti, počinje da se pomalja ideja
o nacionalnoj distributerskoj mreži.22 Opera se vraća na scenu i deceniju kasnije, 1928. godine
menja vlasnika i ime u današnje: bioskop Balkan.23 Tehnička modernizacija bioskopa ističe se
svakodnevno u štampi. Balkan se tridesetih reklamira kao bioskop sa najlepšim božićnim
programom po tvrđenju celokupne publike,24 bioskop sa božićnim programom za decu,25
renovirani bioskop sa najsavršenijom tonaparaturom,26 kasnije i kao bioskop koji prikazuje samo
najbolje filmove, uvek duple programe, ima najsavršeniju aparaturu, najefikasniju ventilaciju, a
pored toga i najniže cene u Beogradu.27 Reč je o opšteprihvaćenim strategijama tog vremena: osim
uvođenja ton filma i prikazivanja duplih programa, bioskopi prilagođavaju i uslove u salama, a u
pauzama neretko organizuju nastupe zabavljača različitih profila (žonglera, muzičara,
mađioničara…).28 Što se samog sadržaja programa tiče, 1931. godine, usled ogromne
zastupljenosti stranih filmova, donesen je Zakon o uređenju prometa filmova,29 te Balkan, poput
drugih bioskopa, biva u obavezi da ispuni minimum od 15% domaćih filmova na repertoaru.
Objekat u periodu između dva rata trpi i izvesne arhitektonske promene. Naime, 1925. godine na
molbu Dragutina M. Denića, u čijem je zakupu hotel bio od 1909, vrše se prepravke u prizemlju
objekta, da bi 1930. došlo do opravki objekta u kom se nalazi kafana Zora: zarad boljeg osvetljenja
prostora traženo je proširenje prozorskih otvora.30 1932. godine Srpsko trgovačko udruženje
upućuje molbu za nivelaciju terena i predlaže sledeće arhitektonske izmene: prepravka spoljašnjih
i unutrašnjih zidova i prozora, raskopavanje poda zarad projektovanja nove prostorije za restoran
u podrumu, izgradnja, međuspratne armirano-betonske konstrukcije, te zmena drvene galerije
armirano-betonskom.31 Iste godine bioskop dolazi pod zakup Drage Lazić i Antona Cinfla, koji će
ga držati sve do 1947. godine kada prinudnu upravu nad Balkanom preuzima Filmsko udruženje.
Nakon Drugog svetskog rata koji je destabilizovao u međuratnom periodu aktivnu prikazivačku
delatnost u zemlji, kinematografija se nanovo konsoliduje i 1946. osnivaju se Gradska preduzeća
za prikazivanje filmova.32 Beogradsko preduzeće, preimenovano 1954. u društveno preduzeće za
proizvodnju, distribuciju i prikazivanje filma Beograd film imalo je u svom vlasništvu između
ostalih i bioskop Balkan. Rešavanje statusnih i organizacionih pitanja, renoviranje postojećih i
otvaranje novih bioskopa odvijaju se na talasu sveopšte kinofikacije zemlje.33 1948. godine vrše
se prepravke i domeravanja sale Balkana,34 a na posleratnom repertoaru mahom su bili zastupljeni
zapadni filmovi nastali pre rata (do ponovne liberalizacije uvoza filmova sa Zapada dolazi 1951.
godine), zatim sovjetski ratni filmovi kao i domaći filmski materijali o aktuelnim temama, odnosno
borbama za oslobođenje i radnim akcijama.35 Novoosnovana sekcija Filmskih novosti redovno je
snabdevala bioskope materijalom, pa su se tako i u Balkanu, kao dodatak celovečernjem filmu
davali filmski žurnali – vid pratećeg informativnog programa.36
O izgledu i statusu ovog bioskopa tokom pedesetih duhovito piše reditelj Slobodan Šijan,
prisećajući se, u priči War of the Worlds, dečačkih dana:
“Balkan” u to vreme nije bio za “finu” publiku – još uvek se grejalo na veliku tučanu peć, čiji oluk
se penjao preko balkona do rupe za odžak. Balkon se držao na drvenim grubo tesanim stubovima.
Bio je to stari bioskop u kojem su se nekada davno vrteli i nemi filmovi – o tome mi je kasnije
pričao čika Majc, večiti cepač karata u Muzeju kinoteke u Kosovskoj. Cepkao je on karte u Balkanu
još pre drugog svetskog rata. Pričao je kako se tada mogla kupiti jeftinija karta za stajanje, što bi
obezbeđivalo mesto iza platna. Pošto je u to vreme dobar deo publike bio nepismen, bioskopdžija
bi glasno čitao natpise, a onima iza platna “obrnutost” teksta ne bi smetala. Radi bolje vidljivosti
slike, obično bi poprskali platno vodom. To je bio Majcov posao. Pred projekciju, uzeo bi šmrk za
polivanje dvorišta i najsitnijim kapljicama koje je znao da proizvede, pazeći da udar vode ne obori
ili pocepa ekran, pažljivo bi isprskao platno sa obadve strane.37
Tokom te dekade štampa izveštava o nedostatku bioskopskih prostora u Beogradu i početkom 1959. najavljuje oko 2000 novih mesta u gradskim salama,38 dok članak u Mladosti iz 1960. godine
šaljivo ukazuje na neophodnost renoviranja postojećih bioskopa. Naslovljen Opasnost vreba iz
mraka, članak upozorava: dvorana i balkon Balkana, sa ukupno 311 sedišta, urađeni su u drvetu,
dvorana se zagreva običnim pećima, protivpožarni aparati postavljeni su previsoko, a iz bioskopa
se izlaz kroz neosvetljeno i uzano dvorište sa strmim stepenicama.39
U narednoj deceniji Balkan je pretrpeo izvesne arhitektonske promene. Naime, Politika iz 1975.
izveštava o renoviranju objekta i krečenju fasade u zelenu boju uz postavljanje ploče sa
informacijama o delatnosti Srpske socijal-demokratske partije (koja je, nakon osnivanja 1903,
tokom 1904/7/8/9/10. godine svoje kongrese održavala upravo u ovoj zgradi)40, dok izdanje istih
novina iz 1978. govori o preuređivanju bioskopskih sala širom grada, te najavljenoj adaptaciji
Balkana u istom periodu.41 1960-te i 1970-te obeležene su i pojavom televizije, odnosno naglim
povećanjem broja TV prijemnika u zemlji, što je donekle uticalo na bioskopsku posetu, ali je tek
otvaranje video klubova (prvi video klubovi u Beogradu otvaraju se 1982. godine)42 drastično
delovala na domete prikazivačke delatnosti. Ipak, godišnje statistike bioskopa Balkan ukazuju na
daleko veći procenat gledalaca tokom osamdesetih u odnosu na prethodnu dekadu, mada pritom
treba imati u vidu činjenicu da je upravo 1980. godine broj sedišta smanjen sa 473 na 388, a broj
prikazanih filmova sa prosečnih 25% porastao na gotovo 50%.43 Biskop je za sve to vreme bio
aktivan tokom čitave nedelje – i radnim danima i vikendom – sa po tri projekcije dnevno. Do
izmena će doći 1988. kada se broj projekcija povećava na pet dnevno, da bi 1993/4. bio vraćen na
tri.44 Takođe, ova dekada obeležena je adaptacijom bioskopa,45 a 1984. godine zgrada Balkana
biva proglašena spomenikom kulture. Rešenjem o zaštiti obuhvaćena su sva tri objekta iz Fonda
Vanđela Tome: zgrada bioskopa Balkan, središnja zgrada sa salom i zgrada na uglu današnje
Makedonske ulice i Braće Jugovića, u kojoj je smeštena kafana Zora.46
Nacionalna kinematografija bila je u narednoj deceniji pogođena ratnim stanjem, inflacijom,
raspadom zemlje i posledičnim rasparčavanjem filmske industrije, mada su najdalekosežnije
izmene u prikazivačkoj delatnosti proistekle iz sve većeg zamaha koji je uzimala piraterija.
Bioskop Balkan našao se na udaru kao jedan od najstarijih bioskopa u gradu, sa salom koja, prema
pisanju štampe, nije zadovoljavala ukus i prohteve tadašnje publike. U listu Borba iz 1993.
bioskopi poput Balkana, Kozare i Jadrana suprotstavljeni su novom tipu bioskopa (konkretno
bioskopu M, prvom u lancu alternativne bioskopske mreže koju je tada nameravala da stvori
distributerska kuća M eksport-import) sa manje mesta, restoranima uz sale i posluženjem pored
sedište.47 Odgovor Beograd filma bio je pokušaj rebrendiranja i reaktuelizacije nekih od svojih
bioskopa, među kojima i Balkana, prvenstveno kroz osmišljavanje kvalitetnijeg i relevantnijeg
sezonskog programa.48 Uz to, promene u prikazivačkoj politici mogle su se naslutiti i u planiranoj
saradnji sa Jugoslovenskom kinotekom, pri čemu je ideja bila da se stari filmovi iz fonda prikazuju
na redovnom repertoaru Balkana.49 Uprkos stalnim izazovima, Balkan se u statistikama s kraja
veka našao na 8. mestu liste bioskopa sa najviše gledalaca. Sa 128 351 gledaocem pred sobom je
imao samo Dom sindikata, Kozaru, Sava centar, Jadran i Zvezdu u Beogradu, odnosno Arenu i
Jadran u Novom Sadu.50
Period zatišja između 2004. i 2008. godine prekinut je projektom Novo staro mesto u gradu,
organizovanim u saradnji firme Intermedia Network i producentske kuće Magična linija. Nakon
četiri godine neaktivnosti Balkan je 2008. ponovo otvoren filmom Darka Bajića Na lepom plavom
Dunavu. Sa puštanjem u rad DVD prodavnice, te produciranjem petominutnih informativnih TV
emisija Novi Balkan Bisko,51 bioskop ulazi u komunikaciju sa televizijskim formatom, u nameri
da osavremeni pristup, odnosno komplementarizuje svoju prikazivačku delatnost. Sama
prikazivačka politika takođe se menja: domaćim i regionalnim filmovima pridružuju se autorski
nezavisni filmovi iz svih krajeva sveta, dok se prostor daje i ostvarenjima koja je teško naći na
repertoaru komercijalnih bioskopa, poput studentskih, dokumentarnih, kratkometražnih i slično.52
U pratećem projektu Bulevar Zvezda pred bioskopom su postavljene četiri zvezde značajnim ličnostima domaćeg filma: glumcu Bati Stojkoviću i rediteljima Žiki Pavloviću, Krsti Škanati i
Saši Petroviću. Godine 2010. bioskop je ponovo zatvoren, a 2016. list Politika piše o početku
obnove objekta (popravci krova i izgradnji podzemnog dela objekta započetoj 2010) i oblikovanju
nove fasade (tokom 2014. i 2015. godine).53
Fondacija Saša Marčeta 2017. godine pokreće projekat rekonstrukcije bioskopa Balkan, uz ideju
da obnovi primarnu funkciju objekta i prilagodi namene savremenim zahtevima. Danas bioskop
Balkan predstavlja multifunkcionalni prostor u kom se održavaju kako bioskopske projekcije
(Lihvar54, Skitnica Dendi55), tako i drugi kulturni događaji, poput izložbi, festivala, muzičkih
koncerata, predstava, modnih revija, konferencija i okruglih stolova, dok saradnja sa filmskim
festivalima, među kojima i festivalom dokumentarnog filma BELDOCS (Balkan je u više navrata
ugostio BELDOCS-ovu VR izložbu56), govori u prilog težnji ka očuvanju sveobuhvatnog
bioskopskog iskustva.
Balkan bioskop: novo staro mesto u gradu, Intermedia Network, Magična linija, Beograd 2009.
B. Subašić, B. Opačić, J. Damnjanović, Bioskopi u Srbiji, Zavod za proučavanje kulturnog razvitka,
Beograd 2013.
D. Đurić Zamolo, Hoteli i kafane XIX veka u Beogradu, Muzej grada Beograda, Beograd, 1988.
D. Kosanović, Kinematografija i film u Kraljevini SHS/Kraljevini Jugoslaviji: 1918-1941, Filmski centar
Srbije, Beograd 2011.
D. Kosanović, Počeci kinematografije na tlu Jugoslavije: 1896-1918, Institut za film, Univerzitet
umetnosti, Beograd 1985.
Kinematografija u Srbiji 1969-2000, Institut za film, Beograd 1971 – 2004.
R. Zelenović, V. Gavrik, V. Lašić, V. Kostić, Vek filma = The Centenary of Film: 1895 – 1995, Srpska
akademija nauka i umetnosti, Jugoslovenska kinoteka, Beograd 1995.
S. Šijan, Pisci u bioskopu: književna istorija naših filmskih doživljaja, Filmski centar Srbije 2020.
Fondacija Saša Marčeta, https://fondacijasasamarceta.org/desavanja/
Zavod za zaštitu spomenika kulture grada Beograda: Bioskop Balkan,
https://beogradskonasledje.rs/kd/zavod/stari_grad/bioskop_balkan.html
Prijavite se na naš newsletter i ostanite u toku sa najavama budućih dešavanja
