Povodom proslave Uskrsa po gregorijanskom kalendaru odlučili smo da posvetimo par redova jednom od najrasprostranjenijih i vizuelno najprepoznatljivijih praksi pobožnosti u katoličkom svetu- Stanicama krsta odnosno praksi Via Crucis. Reč je o duhovnoj praksi koja podrazumeva fizičko učešće vernika u cilju postizanja jedinstva sa Hristom na poslednjoj etapi njegovog stradanja. Stanice krsta postavljaju se kao vizuelno pomagalo koje vodi vernika kroz meditaciju o pojedinim epizodama Pasije. Te stanice su: 1. Hristovo suđenje pred Pilatom, 2. Hristos prima krst, 3. Hristos prvi put pada pod krst, 4. Hristov susret sa majkom, 5. Hristos i Simon Kirenjanin, 6. Hristos i Veronika, 7. Hristos drugi put pada pod krst, 8. Jerusalimske žene oplakuju Gospoda, 9. Hristos treći put pada pod krst, 10. Skidanje odeće, 11. Pribijanje na krst, 12. Hristova smrt na krstu, 13. Skidanje sa krsta, 14. Polaganje u grob.
Via Crucis – Duhovna praksa
Ova praksa predstavlja tačku susreta različitih hronološki udaljenih elemenata pobožnosti Stradanja koji tek u XVII veku doživljavaju sintezu i ozvaničenje od strane katoličke crkve. Iako su se događaji Hristove Pasije odigrali u Jerusalimu, Stanice krsta, koje memorišu ove događaje, uvedene su u Svetu Zemlju tek nakon ozvaničenja prakse papskim bulama Inoćentija XI . Mesto njihovog nastanka je teritorija Evrope, a svoj nastanak duguje poznosrednjovekovnom religioznom sentimentalizmu i pojačanom interesovanju za nedostupna svetilišta Svete Zemlje u doba masovnih povrataka iz Krstaških ratova. Povratkom krstaša u Evropi niču memorijalni kompleksi koji teže da što realističnije i preciznije imitiraju uzore, koji su turskim osvajanjem Konstantinopolja 1453. godine, postali praktično nedostupni hrišćanima. Ove imitacije Svete Zemlje u Evropi su brojne i poprimaju različite oblike. Dominikanac sv. Alvaro iz Kordove po povratku iz Svete Zemlje, 1423. godine, u pejzažu koji okružuje njegov manastir prepoznaje podsetnike na Getsimanski vrt, Maslinovu goru, Tavor, Kedronsku dolinu i Golgotu, na čijoj uzbrdici postavlja tri krsta koja označava kao „trayecto doloroso“. Franjevac Bernardo Kaimi skromnom replikom crkve Svetog Groba obeležava mesto Hristovog stradanja u brdima Varala u Lombardiji. Njegova kapela probudila je ogromno interesovanje, koje je rezultiralo graditeljskom delatnošću koja je u narednih 300 godina iznedrila 42 bogato dekorisane kapele i postala model za religiozne komplekse Svetih Brda. Osnovna ideja svih ovih fenomena je oživljavanje Hristovog stradanja postignuto imitacijom i deskriptivnom topografijom mesta na kojima su se odigrale poslednje epizode Hristovog ovozemaljskog života. Cilj imitacije je stvaranje pogodne atmosfere za meditaciju Pasije koja bi, posredstvom empatijskog poistovećivanja vernika sa Hristom, imala jednake duhovne blagodeti kao fizička poseta Svete Zemlje. Stanice krsta pripadaju ovoj grupi memorijalnih spomenika, one su vizuelni vodić kroz meditaciju koji istovremeno određuje trasu kretanja pokajnog karaktera. Poput njihovih monumentalnih srodnika Svetih brda, stanice su se takođe nalazile na otvorenom, a u enterijer su se premestile reformom iz XVII veka.
Najstarije ačuvane primerke nalazimo na teritoriji severne Evrope, prvenstveno u Nemačkoj i u Luvenu u Belgiji. Hronološki najstarije datovane su u kraj XV veka, ali one su fragmentarno sačuvane te se na osnovu jedne ili dve sačuvane stanice ne može rekonstruistati izgled ostalih niti izbor scena koje su prikazivale. Najstariji celoviti primerci sačuvani su u Bambergu (oko 1503.) i Nirnbergu (oko 1505.). Nirnberške su ujedno i najpoznatije očuvane poznosrednjovekovne stanice u Evropi, delo radionice darovitog skulptora internacionalnog gotičkog stila Adama Krafta, Direrovog prijatelja i savremenika. Oba nemačka primera prikazuju sedam scena Hristove Pasije čiji se izbor podudara sa današnjih sedam stanica Krsnog puta. Prikazani su: Hristovo odvođenje na izvršenje smrtne kazne, Hristov susret sa majkom, Simonovo nošenje krsta, Jerusalimske žene oplakuju Hrista, Hristov susret sa Veronikom, Hristovo padanje pod krst i Hristovo Raspeće. Izbor scena svedoči da je u Nemačkoj fokus meditacije bilo Hristovo naporno nošenje krsta, a ne mesta na kojima se zadržavao.
Stanice nisu postavljane proizvoljno, već je udaljenost između njih bila rezultat jasne težnje da prostor koji ih deli bude jednak razdaljinama koje u Jerusalimu odvajaju mesta na kojima su se odigrali reprodukovani događaji. Želja da se odredi dužina poslednje Hristove ovozemaljske šetnje jedna je od najranijih naznaka posebnog interesovanja za Hristovo nošenje krsta. Razdaljine su se merile u koracima, pa je tako 1422. hodočasnik Martinus Polonijus izmerio dužinu od 450 koraka od Pilatove kuće do Golgote. Polonijus je tako inaugurisao stvaranje brojnih ilustrovanih knjiga i priručnika koji su prenosili i razdaljine između pojedinih mesta stradanja, čiji sastavljači vrlo često nisu ni kročili u Svetu Zemlju već su svoje rukopise sastavljali uz konsultaciju prethodnih dela na istu temu. Stanice u Bambergu i Nirnbergu, njihov izbor scena i razdaljine izmedju ilustrovanih epizoda Pasije, podudarne su delu na temu duhovnog hodočašća Jana Pašena, koji je takođe pohodio samo dela prethodnih autora, a hodočašće nikad nije obavio. Upoređivanje razdaljina između jerusalimskih mesta iz Pašenovog dela i onih koje odvajaju stanice u Nirnbergu dovode do zanimljivog zaključka da u Nirnbergu prva stanica ne predstavlja početnu tačku kretanja, već se pretpostavlja da je to jedna od okolnih kuća.
Suština je da je praksa Via Crucis, odnosno postavljanja Stanica krsta, nastala kao vid privatne pobožnosti hodočasnika, koji su iz različitih motiva pohodili Svetu Zemlju i želeli da u rodnim gradovima reprodukuju viđena svetilišta. Stanice ne nastaju samo iz religioznih pobuda da se stekne uslov za duhovno pročićenje i u lokalnom ambijentu. One su i statusni simbol jer njihov narućilac njima obeležava svoje putovanje i pruža mogućnost meditacijskog putovanja drugim članovima zajednice koji su uskraćeni za stvarni, fizički put.
Prikazi Hristovog pasionog hoda na stanicama vrlo su nasilni i dramatični. Ovo nije slučajno jer su nastali pod direktnim uticajem religioznih drama koje doživljavaju procvat u XIV veku. Religiozno pozorište, nastalo u okviru određenih liturgijskih rituala, u poznom srednjem veku polako se otvara prema masama koje ga obogaćuju novim detaljima koje ne nalazimo u Jevanđeljima. Hristovo padanje pod krst, njegov srceparajući susret sa majkom koji se odigrao tokom nošenja krsta, njegov susret sa Veronikom koja mu je obrisala lice, su narodni, folklorni detalji kojima je narodna uobrazilja dopunila jevanđeoske opise Pasije. Umnožavanje figura na religioznim slikama i njihova nasilnost, koja nije usmerena samo prema Hristu već i prema njemu najbližima- Bogorodici, Jovanu i ženama u njihovoj pratnji, predstavlja folklorne elemente uvedene u umetnost radi boljeg empatijskog doživljaja slike. Njih nalazimo i u književnim delima posvećenim meditacijama Hristove Pasije.
Na nemačkim primercima posebno je zanimljiv motiv Hrista koji pada pod teretom krsta, jer je ograničen na umetnost Rajnske oblasti, koji van tog geografskog okvira nalazimo samo u delu flamanskog umetnika Hansa Memlinga, što nije slučajno budući da je u Flandriju emigrirao iz pomenute nemačke zone. Hristovi padovi pod krst su možda najdramatičnije scene njegove Pasije, jer najbolje ilustruju teskobu njegovog putovanja u smrt. Najčuvenija ilustracija teatralne epizode je grafika Martina Šongauera „Hrist nosi krst“ (1475-1480.) , primer ekspresivnosti nemačke poznogotičke umetnosti koja u ovom periodu doživljava kulminaciju upravo u scenama koje prikazuju Hristovu Pasiju. Meditacije o Hristovim mučnim padovima iznedrili su poseban tip Stanica krsta koje prikazuju sedam scena Hristovog posrtanja pod krst -Sedam padova (Sieben Fußfälle), koje nalazimo isključivo u oblasti Rajne.
Forma od dvanaest stanica nastala je u književnom delu nizozemskog katoličkog sveštenika Kristijana Adrijana Krajsa -Adrihomijusa, odakle je i uvedena u Španiju u doba njene dominacije Nizozemskom. Praksa je u Španiji doživela toliku popularnost da su vernici stanice svakog petka pohodili bosonogi, a one su se mogle naći i u sekularnim prostorima. Dok u XVII veku praksa podizanja Stanica krsta na severu Evrope doživljava dekadenciju, u Španiji doživljava stalni porast popularnosti i biva prenesena i na teritorije pod njenom dominacijom. Velike zasluge za popularizaciju prakse pripadaju italijanskom franjevcu Leonardo da Porto Mauricio koji, inspirisan susretom sa španjskim franjevcima koji su mu otkrili njenu popularnost u njihovoj zemlji, u periodu od 1712.-1751. podiže 572 Stanice krsta duž cele Italije. Posredstvom zapadnoevropskih grafičkih predložaka, dramatične ilustracije Hristovih stradanja stižu i do ruske i ukrajinske sredine, odakle, putanjama koje još nisu do detalja ispitane, dospevaju i u crkveni dekorativni program srpske barokne umetnosti. Predstave Hristovog puta do Golgote su u srpskoj baroknoj umetnosti likovno raznovrsnije od ostalih scena ciklusa stradanja i podudarne pojedinim epizodama zapadnoevropskih Stanica krsta. Ove scene nalazimo u drugoj polovini XVIII veka u izolovanim pojima na svodu naosa, na delovima crkvenog nameštaja i posebno u vidu najvišega reda ikona na ikonostasu.
Današnji izgled i oblik Stanica krsta, u enterijeru katoličkih crkvi svedoče o jednoj kompleksnoj istoriji koja podrazumeva odvajanje od ritualnog korpusa, bogaćenje novim detaljima i ponovno uključenje krajnjeg rezultata u dogmatski religijski ritual. Poput mnogih srodnih religijskih praksi i Stanice krsta predstavljaju mešavinu najboljih elemenata rituala i folklora, sintezu najboljih elemenata obrazovane, crkvene i neobrazovane, narodne kulture.
LITERATURA:
Amédée (Teetaert) da Zedelgem, Saggio storico sulla devozione alla Via Crucis, a cura di Amilcare Barbero, Centro documentazione dei Sacri Monti, Calvari e complessi devozionale europei, Ponzano Monferrato, 2004.
Bodin Vuksan, Barokna tematika srpskog ikonostasa 18. veka, doktorska disertacija, Filozofski fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd, 2006, 137-171.
Gertrude Schiller, Iconography of Christian art, vol 2. , The Passion of Jesus Christ, London, 1972.
Massimiliano Brandys, Via Crucis, Enciclopedia Cattolica, XII, Citta‘ del Vaticano, 1954, 1348-1351.
Miroslav Timotijević, Srpsko barokno slikarstvo, Matica srpska, Novi Sad, 1996, str. 322-331.
R.A.K. (sic), Martin Schongauer’s ’Christ bearing the Cross‘, Record of the Art Museum, Princeton University, vol. 14, n. 2, 1955, pp. 22-30.
Fra. Rafael Barišić, Pobožnost Sv. Križnog puta, Zagreb, 1892.
Herbert Thurston, The Stations of the Cross: An account of their history and devotional purpose, London, 1906.
Crispino Valenziano, Via Crucis- una storia progressiva per memoria e imitazione, La vita in Cristo e nella Chiesa, n. 2, Roma, 2002.